vrijheid

Vrijheid is de mogelijkheid om naar eigen wil te handelen.

In maatschappelijke zin behelst het de mogelijkheid van groepen en individuen om deel te nemen aan het maatschappelijke, economische en politieke verkeer.

In de moderne tijd is het een van de belangrijkste maatschappelijke waarden geworden, met een groot aantal verschillende interpretaties.

Er kan onderscheid gemaakt worden tussen negatieve en positieve vrijheid.

Negatief en positief drukken hierbij geen waardeoordeel uit, maar geven aan of het gaat om vrijheid die ontstaat door de afwezigheid van iets of door de aanwezigheid van iets.

Negatieve vrijheid is de "vrijheid van invloed van anderen".Deze vrijheid houdt verband met vrijheid en bevrijding, bijvoorbeeld van dwang, van overheersing, ziektes en waandenkbeelden.
Positieve vrijheid is de "vrijheid tot het inzetten van je eigen vermogen".Het is de mogelijkheid om te kiezen en het eigen leven in te richten. Dit is de vrijheid waar men het over heeft wanneer het gaat over de vrije wil.

Positieve en negatieve vrijheid hangen samen.

Positieve vrijheid is niet mogelijk wanneer negatieve vrijheid ontbreekt. Anderzijds is negatieve vrijheid weinig zinvol wanneer positieve vrijheid niet nagestreefd wordt.

Beide vormen van vrijheid lijken op een Januskop waarvan het ene gezicht naar het verleden en het andere naar de toekomst gericht is.

Vrijheid gaat altijd samen met verantwoordelijkheid.

Wie vrijheid heeft om te kiezen, heeft een verantwoordelijkheid om het beste alternatief te kiezen.

Het beste alternatief kan men bepalen door kennis te vergaren over hoe de wereld is en hoe men zelf is.

Interpretaties van vrijheid

De vaak geuite zin 'Ik ben vrij en daarom doe ik wat ik wil', is lastig om te analyseren. Als de wil gestuurd wordt door begeerte, en deze weer door DNA, opvoeding en cultuur, gaat de stelling niet op. Toch heeft de wil als kenmerk dat hij de emoties en begeerten kan kanaliseren en domineren. In de filosofische bezinning hierover geven sommige denkers de voorrang aan een vrij vermogen tot kanaliseren, andere menen dat de wil dat niet kan en slechts kan ‘meedobberen’ op de stroom der impulsen. Zie hiervoor vrijheid (filosofisch).
Ken Wilber, een Amerikaanse wetenschapper die veel gepubliceerd heeft over dit onderwerp, heeft een boek geschreven met de titel: Zonder grenzen (No boundaries). Hierin verdedigt hij dat vrijheid voor hem betekent dat er geen (immateriële) grenzen zijn.
Een uitspraak van vierde-eeuwse kerkvader Augustinus luidt: Heb lief en doe wat je wilt. Heb lief en doe wat je wilt, moet dan ook geïnterpreteerd worden dat ware liefde altijd zelfgave is en het goede voor de ander wil. En dan kan iemand doen wat hij wil, omdat het altijd op het goede gericht is.
Rudolf Steiner promoveerde op zijn werk Filosofie der vrijheid, waarin hij aantoont dat de vrijheid van de mens alleen daarin bestaat dat hij zijn innerlijke geestelijke houding zelf kan bepalen. De mens kan dus zijn noodlot aanvaarden of een innerlijke houding van protest aannemen: "waarom moet mij dat nu gebeuren?".
Marxist en filosoof Friedrich Engels haalt Hegel aan waar deze stelt[1] dat 'vrijheid het inzicht in de noodzakelijkheid is'. Deze relatie tussen vrijheid en noodzakelijkheid was voor zowel Hegel als Engels cruciaal onderdeel van hun wereldbeeld en is ontleend aan de filosofie van Immanuel Kant. Het wil zoveel zeggen als: als een grens niet bestaat kan je niet weten of je die grens overgaat. Dus is de grens een noodzakelijkheid om de vrijheid te verkrijgen de grens te kunnen oversteken. Hier wordt dus vrijheid tegenover chaos geplaatst.
Volgens de anarchist Michail Bakoenin wordt de menselijke wil gedetermineerd door natuurlijke en maatschappelijke invloeden. Bakoenin erkent de menselijke afhankelijkheid aan de natuurwetten, maar Bakoenin beschouwt dit niet als onderdrukking, omdat de mens slechts leeft, denkt en handelt dankzij de natuurwetten. Natuurwetten werken op de mens zonder tussenkomst van geweld of bevel door een ander persoon. Menselijke vrijheid betekent dat niemand gedwongen wordt om iemand anders te gehoorzamen, zodat iedereen kan handelen volgens zijn gedetermineerde wil. Volgens Bakoenin kan een mens alleen vrij zijn als alle mensen om hem heen vrij zijn.

Politieke vrijheid is de vrijheid die burgers genieten ten opzichte van de staat.

Deze kent opnieuw negatieve en positieve versies: vrijheid van overheidsbemoeienis tegenover vrijheid om als burger vorm te geven aan bestuur en maatschappij.

Grondrechten en mensenrechten worden gezien als waarborg voor politieke vrijheid.

Politieke vrijheden worden vaak opgenomen in de grondwet van een land.

Voorbeelden van politieke vrijheden zijn:

vrijheid van godsdienst
vrijheid van meningsuiting
vrijheid van de pers
vrijheid van vereniging en vergadering

Wat betekent vrijheid in Nederland nu?

‘Vrijheid betekent dat je mag denken, zeggen en doen wat je zelf wilt.

In Nederland hebben we veel vrijheid. Iedereen in Nederland heeft dezelfde vrijheden.

Dat betekent dat ook andere mensen mogen denken, zeggen en doen wat zij willen,’ zo stelt de Nederlandse overheid in een boekje over de kernwaarden van Nederland.

Natuurlijk voegt het daaraan toe dat wij ons ook moeten houden aan de wet.

Kortom, wij mogen doen wat niet verboden is.

Maar is daarmee alles over vrijheid gezegd? Het antwoord op die vraag is: nee.

Om te beginnen is er voortdurend discussie over wat de wet wel en niet moet toestaan.

Denk aan de vraag over hoever de vrijheid van meningsuiting moet gaan of hoe de inpassing van de islam in Nederland er uit moet zien.

Belangrijker is nog dat aandacht op de wet alleen een eenzijdige kijk op vrijheid betekent en daarmee doen wij onszelf te kort. Maar: wat betekent vrijheid dan vandaag de dag?

Cultuur van de vrijheid Wetten zijn belangrijk, ook in een democratie.

Wetten bieden vrijheid en wetten stellen beperkingen aan de vrijheid.

Maar belangrijker dan wetgeving voor een democratie is volgens Alexis de Tocqueville dat er in de samenleving zelf een cultuur van vrijheid bestaat.

Alexis-Charles-Henri Clérel, burggraaf de Tocqueville (Verneuil-sur-Seine, 29 juli 1805 – Cannes, 16 april 1859) was een Frans aristocraat, politiek filosoof en socioloog, historicus en staatsman.

Hij geldt als theoretisch grondlegger van het moderne politieke liberalisme en visionair:

Tocquevilles analyses worden door sommige mensen gezien als nog steeds geldend voor de moderne samenleving van nu.

Tocqueville zag dat het christendom in al zijn varianten daaraan een cruciale bijdrage leverde. ‘Het geloof leert de Amerikanen om vrij te zijn’.

Zo sterk zag Alexis de Tocqueville zelfs de band tussen geloof en vrijheid in het Amerika van de eerste helft van de 19de eeuw.

Voor ons klinkt dat opmerkelijk.

Weinigen zullen religieus geloof onomwonden met vrijheid in verband brengen; het omgekeerde is misschien eerder het geval.

Maar kijken wij niet op een te oppervlakkige manier naar geloof én naar vrijheid? De vrijheid die Tocqueville op het oog had, is niet zomaar de vrijheid om alles te doen wat niet verboden is zonder acht te slaan op anderen.

Het is evenmin de vrijheid die overblijft wanneer je je van de buitenwereld terugtrekt in je privéleven.

Sterker nog, in de ogen van Tocqueville waren zulke opvattingen fnuikend voor échte vrijheid.

Vrijheid komt volgens Tocqueville tot stand in vrijmoedige betrokkenheid op de publieke zaak, in het nemen van maatschappelijke verantwoordelijkheid en in het nemen van verantwoordelijkheid voor het eigen leven.

Voor het voortbestaan van een levendige democratie is dit alles in zijn visie ook essentieel.

De manieren waarop het geloof een houding van vrijheid voedt en versterkt, zijn veelvuldig.

Geloof herinnert ons bijvoorbeeld aan wat echt belangrijk is in het leven en houdt daarmee onze blik open en naar buiten gericht.

Ook biedt het ons een moreel kompas.

Bijzonder voor de situatie in Amerika was nog dat de Amerikaanse cultuur van vrijheid verknoopt met de ontstaansgeschiedenis van het moderne Amerika waar velen juist naartoe gingen om in vrijheid volgens hun geloof te leven. Het Amerika van de eerste helft van de 19de eeuw is niet het Nederland van vandaag de dag.

De antwoorden van Tocqueville kunnen niet zo maar overgeplant worden op Nederland.

Maar de ideeën van Tocqueville over vrijheid en het verband dat hij legt tussen vrijheid en geloof, kunnen ons ook vandaag de dag helpen om na te denken over vrijheid in onze samenleving en over de manier waarop het geloof aan een cultuur van vrijheid bijdraagt of kan bijdragen.