oud en nieuw
Oudejaarsavond (ook wel: Silvester of silvesteravond, vernoemd naar de heilige paus Silvester) wordt jaarlijks gevierd op de laatste dag van het jaar, 31 december.
Het vormt samen met de daarop volgende nieuwjaarsdag oud en nieuw.
Het is de vooravond van de oorspronkelijk christelijke dag om het nieuwe jaar in te luiden volgens de christelijke kalender.
In Nederland is het traditie om oudejaarsavond met familie en vrienden te vieren.
Vaak gebeurt dit in huiselijke kring, waarbij na de avondmaaltijd oliebollen en/of appelbeignets en (hartige) hapjes worden gegeten en tevens gedronken wordt.
Op oudejaarsavond worden daarnaast verschillende culturele en religieuze activiteiten georganiseerd. In sommige protestantse kerken wordt er aan het begin van de avond een kerkdienst gehouden, waarin ook de overledenen van het afgelopen jaar herdacht worden.
In gereformeerde families wordt voor middernacht psalm 90 gelezen, al is deze traditie aan het verdwijnen. Ook zijn er oudjaarsavondconcerten.
In Nederland bestaat de oudejaarsconference, ingezet door Wim Kan, die eerst op de radio en later op de televisie werd uitgezonden.
Om klokslag twaalf uur wenst men elkaar een gezond en goed nieuwjaar, al dan niet onder het genot van alcoholische dranken zoals champagne.
Daarna gaat men vaak naar buiten om buren geluk toe te wensen en vuurwerk af te steken en/of te bekijken.
Door de eeuwen heen wordt er op oudejaarsavond lawaai gemaakt, en worden er vuren en rondgangen ('nieuwjaarslopen') georganiseerd.
De nieuwjaarslopen waarbij gebedeld werd, is als traditie verdwenen. In onder meer de Kempen, de Achterhoek en delen van Zeeland gaan de kinderen op pad om te nieuwjaarszingen.
Op oudjaarsdag gaan kinderen rommelpotten/koenckelpotten.
Hierbij trekken ze, met hun rommelpot: een conservenblik met varkensblaas, van deur tot deur om geld of iets lekkers te verdienen.
Ze zingen hierbij een lied en halen een stokje op- en neer in hun rommelpot/koenckelpot.
Enkele liedjes zijn opgetekend, w.o. Op oudejaarsavond (ca. 1935; Amsterdam) en 't Was op een oudejaarsavond/(Het luie wief; 19e eeuw? Drenthe).
Na middernacht, wanneer het nieuwe jaar is begonnen, wordt vuurwerk afgestoken.
Ondertussen zullen ook veel kerken hun klokken laten luiden – en blazen de schepen in de havens hun scheepshoorns – om het nieuwe jaar te verwelkomen.
De Chinezen, die hun eigen oud- en nieuwviering hebben, geloofden dat ze met vuurwerk de geesten zouden wegjagen.
Een alternatief voor vuurwerk is carbid; het carbidschieten met behulp van oude melkbussen is vooral in het noorden en oosten van Nederland in gebruik.
Dit gebeurt meestal overdag.
Er is, in de meeste gevallen, geen openbaar vervoer tussen 20.00 en 01.00 uur.
In Suriname wordt owru yari uitgebreid gevierd, verspreid over een langere periode, gezamenlijk aangeduid als Surifesta.
Hierin worden de laatste weken van het oude jaar uitgevierd en de eerste dagen van het nieuwe jaar ingeluid. De eerste activiteiten beginnen al voor Kerst en wordt voor een deel op straat gevierd waar bars staan opgesteld.
Naast een groot aantal muziekevenementen, waaronder het Kawina Festival, zijn er allerlei culturele, spirituele en sportevenementen, waaronder de hardloopwedstrijd Bigi Broki Waka die op de eerste zondag van het jaar over de Jules Wijdenboschbrug voert.
Op oudjaarsdag wordt er op verschillende momenten gedurende de dag vuurwerk afgestoken, vaak ook door bedrijven.
Het is in trek bij Surinamers uit eigen land en die hun geboorteland bezoeken rond Kerst en Nieuwjaar.
Sinds 2010 ontving Surifesta jarenlang aandacht van de Amerikaanse televisiezender CNN die het in de top 10 van oudejaarsfeesten wereldwijd plaatste.
Het programma wordt rond medio december gepresenteerd via een app.
In 1997 kwam toerismeminister Dick de Bie met het idee om meer te gaan doen met de diverse activiteiten die er in de laatste dagen van het oude jaar werden georganiseerd.
Op zijn initiatief werden ze gebundeld en sindsdien gepresenteerd als Surifesta.
Het idee werd daarop opgepakt door festivalorganisatoren en horecagelegenheden die het verder hebben ontwikkeld.
In België wordt oudejaarsavond meestal gevierd met familie of vrienden, en er wordt een uitgebreid maal geserveerd, dat eindigt met koffie in de kleine uurtjes.
Rond middernacht wordt meestal luidop meegeteld en om middernacht staat iedereen rechtop om elkaar drie kussen te geven en een gelukkig nieuwjaar te wensen.
Vaak worden dan ook de goede voornemens uitgesproken.
Meestal gaat iedereen dan naar buiten om vuurwerk af te steken of te bekijken.
Ook is het, net als in Nederland, gebruikelijk dat veel kerken het nieuwe jaar verwelkomen door de klokken te laten luiden.
In gezinnen waarin gedoopt wordt, wordt net na middernacht het woord gegeven aan de kinderen, die traditioneel hun nieuwjaarsbrief voorlezen, waarin ze hun ouders en doopmeter en -peter de beste wensen geven.
Nadien krijgen ze hun geschenk.
Ook in België is Nieuwjaars zingen (in sommige regio's ook wel Koekenzingen) een fenomeen, dat vooral voorkomt in de Antwerpse Kempen en het Hageland.
In tegenstelling tot in Nederland rijden er in België wel bussen, teneinde het aantal verkeersslachtoffers door rijden onder invloed te reduceren.
In Brazilië vieren veel mensen deze avond op het strand, meestal geheel gekleed in wit om hun goede intenties voor het nieuwe jaar uit te drukken.
Velen gooien rozen en andere bloemen in de golven als offer aan de Afro-Braziliaanse zeegodin Lemanjá.
In Portugal, Spanje en Argentinië eet men om middernacht op de slagen van de klok twaalf druiven.
In veel Engelstalige landen is het traditie om rond middernacht Auld Lang Syne te zingen.
In de Verenigde Staten laat men vlak voor middernacht de Times Square Ball zakken.
Hongaren kennen de traditie om waar ook ter wereld om klokslag 00:00 het volkslied uit volle borst te zingen.
Oliebollen of oliekoeken
In plaats van gist wordt soms ook bier gebruikt, omdat hierin gist voorkomt.
Het beslag dient een uur te rijzen, zodat de oliebol voldoende luchtig wordt.
Oliebollen worden gemaakt door met twee lepels een hoeveelheid beslag in een pan met hete olie te laten vallen en de zo ontstane, min of meer bolvormige oliebol bruin te laten bakken.
Met behulp van een ijsboltang is het ook goed mogelijk een mooi ronde oliebol te vormen.
Oliebollen worden meestal met poedersuiker bestrooid.
De oorsprong van de oliebol is niet geheel duidelijk.
Volgens Ineke Strouken van het Nederlands Centrum voor Volkscultuur zijn ze mogelijk voor het eerst in de middeleeuwen gebakken.
Ze meent tevens dat de oorsprong ligt in wat nu Nederland is of dat ze er vlakbij voor het eerst gemaakt zijn.
Een andere, meer voor de hand liggende mogelijkheid is dat de oliebol (uiteindelijk) uit Portugal of Spanje stamt.
Spaanse en Portugese Joden, de zgn. Sefardim, die tijdens de Spaanse Inquisitie naar Nederland vluchtten zouden hun recepten hebben meegenomen.
In Portugal at men destijds al iets wat op oliebollen lijkt: oliekoeken met (gedroogde) zuidvruchten.
Er zijn nog meer redenen om een Sefardisch-Joodse oorsprong voor de oliebol aan te nemen.
Van oudsher worden er voor de viering van de Chanoeka, die in de winter is, zoete deegbollen genaamd Sufganiyot (enkelv. Sufganiyah), gefrituurd en vaak koud geconsumeerd, wat sterk doet denken aan de Belgisch-Nederlandse oliebollentraditie rond de jaarwisseling.
Alle benamingen die in het Nederlands bestaan voor in olie gebakken deegwaar dateren van de 16e eeuw en later, d.w.z. ná de verdrijving van de Sefardische Joden uit het Iberisch schiereiland ten gevolge van het Verdrijvingsedict uitgevaardigd in 1492.
Zo wordt in de Vorsterman Bijbel van 1528 voor het eerst oliekoek aangetroffen, die waarschijnlijk niet toevallig, als vertaling van Hebreeuws ואשישה /'ăshı̂yshâh/ (1 Kronieken 16:3) dient.
De 'ăshı̂yshâh wordt gewoonlijk geïdentificeerd als een baksel van krenten dat een rituele functie had.
Eeuwenlang was de term oliekoek in gebruik voor wat nu de oliebol heet.
De oliekoeken op een schilderij van Aelbert Cuyp uit ca. 1652 lijken veel op de hedendaagse oliebol.
In die tijd werden ze in raapolie gebakken. In de loop van negentiende eeuw kreeg het woord oliebol steeds meer aanhang. In 1868 nam de Van Dale 'oliebol' op.
Dat het toen echter nog geen algemeen gebruikte term was, blijkt uit het Woordenboek der Nederlandsche taal (1896).
Daarin wordt 'oliekoek' nog als meer gebruikelijke benaming genoemd. Vanaf begin twintigste eeuw wordt echter alleen nog over oliebollen gesproken.
In de late middeleeuwen ontstond de traditie onder arme mensen om na de jaarwisseling langs de deuren te gaan, om mensen een gelukkig nieuwjaar te wensen.
In ruil voor de beste wensen kregen zij wat te eten.
Vaak was dat een oliekoek.
Wij wensen al onze bezoekers een gelukkig en beter leefbaar 2023, met meer voorspoed en sympathie voor elkaar uiteindelijk zijn we allen uniek.
