Mata Hari
Op 15 oktober 1917 werd de Nederlandse danseres Mata Hari iets buiten Parijs door een vuurpeloton geëxecuteerd. In een vonnis was eerder gesteld dat ze zich schuldig had gemaakt aan hoogverraad vanwege spionage voor de Duitsers.
Mata Hari, pseudoniem van Margaretha Geertruida (Griet) Zelle
Geboren te Leeuwarden, op 7 augustus 1876 en overleden te Vincennes op 15 oktober 1917, zij was een Nederlandse exotische danseres.
Ze werd door de Fransen schuldig bevonden aan spionage en gefusilleerd.
Margaretha Zelle werd geboren aan de Kelders in Leeuwarden als dochter van Adam Zelle (1840-1910), een winkelier in hoeden, en Antje van der Meulen (1842-1891).
Tot haar 13e kreeg ze Franse, Duitse en Engelse privélessen.
In de periode 1883-1889 woonde ze in de Grote Kerkstraat.
Haar vader ging in 1889 echter failliet, en kort daarna scheidden haar ouders van tafel en bed.
Twee jaar later verloor ze haar moeder, waarna Margaretha op 15-jarige leeftijd bij haar peetoom in Sneek moest gaan wonen.
Haar vader hertrouwde in Amsterdam op 9 februari 1893 met Susanna Catharina ten Hoove.
Zelle kwam na de scheiding in Leiden terecht.
Daarna woonde ze bij een oom in Den Haag.
Ze volgde in Leiden een opleiding tot kleuterleidster, maar toen de directeur avances begon te maken, werd ze door haar oom van de opleiding gehaald.
Zij was de tante van de dominee Johannes Hendrikus Zelle.
Op haar 18e reageerde Zelle op een contactadvertentie in de krant van de KNIL-kapitein Rudolph MacLeod.
Zelle had, naar eigen zeggen, van jongs af aan al een voorliefde voor mannen in uniform gehad en mannen die niet tot het leger behoorden hadden haar nooit geïnteresseerd. Letterlijk zei ze: “de officier is in mijn ogen een hoger wezen, een held, steeds bereid tot het trotseren van allerlei gevaren en tot het beleven van avonturen.”
MacLeod was een lid van de Nederlandse tak van de Schotse familie MacLeod, waarvan de stamreeks in Nederland begint met Norman MacLeod (circa 1690-1739).
Hij was op 1 maart 1856 geboren te Heukelum, als zoon van kapitein John Brienen MacLeod en Dina Louise barones Sweerts de Landas.
Ze trouwde met hem op 11 juli 1895 in Amsterdam;
MacLeod was twintig jaar ouder en werd in de latere beeldvorming vaak voorgesteld als een dronkaard en een halve gek (in Het liefdesleven van Mata Hari en haar dood, 1925, door E. Gamez Carillo); ook daarna werd hij voorgesteld als een bruut die het leven van zijn echtgenote tot een hel had gemaakt.
Met name Pat Shipman, in Femme Fatale, love, life and the unknown lies of Mata Hari (2007) gaf hem expliciet weer als een jaloerse, drankzuchtige en financieel weinig daadkrachtige lomperik.
De vader van Zelle zelf had echter eerder, in 1906, met zijn boek Mata Hari.
Mevrouw M.G. MacLeod Zelle, de levensgeschiedenis van mijn dochter en mijn grieven tegen haar vroegere echtgenoot de basis voor al deze negativiteit ten aanzien van MacLeod gelegd.
Dit boek was min of meer uit financiële overwegingen geschreven en een regelrechte haatcampagne tegen MacLeod, die in het boek door de modder gesleurd werd.
Dit huwelijk was in twee opzichten zeer belangrijk voor Zelle - het bracht haar in de Haagse 'betere standen' en ze verwierf meteen een financiële stabiliteit.
In 1897 vertrok het gezin MacLeod naar Nederlands-Indië.
Inmiddels was hun zoon Norman-John MacLeod geboren.
In 1898 werd te Malang (Java, Indonesië) hun dochter Louise Jeanne MacLeod geboren.
Zelle trok tijdelijk in bij de familie Van Rheede, een ander Nederlands officiersgezin.
Maandenlang bestudeerde ze de Indische tradities en cultuur.
Ze werd ook lid van een lokale dansgroep. In 1897 gebruikte ze voor het eerst de artiestennaam 'Mata Hari', Maleis voor Oog van de dageraad ofwel zon.
In 1899 overleed hun zoon Norman-John, waarschijnlijk door vergiftiging.
Wegens toenemende huwelijksproblemen besloot het echtpaar MacLeod in 1902 naar Nederland terug te keren.
Nog datzelfde jaar volgde een scheiding van tafel en bed. De echtscheiding werd voltrokken in Rheden op 10 juni 1907.
De Nederlandse vertrekt hierna alleen naar Parijs waar ze met allerlei klusjes in haar onderhoud voorziet, onder meer als huismeid, lerares Duits en mannequin.
Ze probeert de kost te verdienen in het artistieke milieu.
Zo is ze onder meer paardrijdster in een circus, showt ze kleren in Parijse winkels en warenhuizen en ze werkt soms als schilder model.
Na kort weer in Nederland te hebben geleefd, keert ze terug naar Parijs, vastbesloten de kost te verdienen als oosters (naakt)danseres.
Eerder heeft ze in Nederland tevergeefs geprobeerd een carrière als actrice en zangeres van de grond te krijgen.
Nu valt ze terug op de exotische dansen die ze in Nederlands-Indië heeft bedacht.
Als artiestennaam gebruikt ze de naam ‘Mata Hari’, wat Maleis is voor ‘Oog van de dag’ (De zon).
De Nederlandse danseres is succesvol en beleeft haar grote doorbraak in 1905 tijdens een optreden in het Museum voor Oosterse Kunsten (Musée national des Arts asiatiques-Guimet), waar in de pers lovend over wordt geschreven.
Zelf beweert Mata Hari dat ze haar dansen als kind geleerd heeft van een Javaanse priester.
Rond 1911 is de geboren Friezin tamelijk beroemd en treedt ze als danseres onder meer op in de opera in Milaan.
Dankzij haar successen verkeert ze veel in hogere kringen.
Zo heeft ze contact met hoge Franse militairen en diplomaten, met wie ze als courtisane ook geregeld amoureuze relaties aanknoopt.
Daarnaast heeft ze veel relaties met hoge Duitsers, waaronder zelfs de Duitse kroonprins.
Als de Eerste Wereldoorlog uitbreekt bevindt Mata Hari zich voor een optreden in Berlijn.
Ze wil ook daar optreden, maar voor het zover komt sluit het theater haar deuren.
De danseres moet vluchten, maar kan vanwege de oorlog niet terug naar Parijs.
Ze besluit dan naar Nederland te gaan.
Haar carrière raakt in het slop en financieel zijn er ook problemen.
Een groot deel van haar vermogen is bij Duitse banken gestald en vanwege de oorlog confisqueert de Duitse overheid buitenlandse tegoeden.
De Friezin zou in de periode hierna verstrikt zijn geraakt in een spionageweb.
Voorjaar 1916 zou ze in Nederland in contact zijn gekomen met de Duitse inlichtingendienst die haar als codenaam Spionne H21 gaf.
Ze krijgt van de inlichtingendienst een voorschot van 20.000 francs en vertrekt met dat geld naar Parijs.
Het is onduidelijk gebleven of ze in de periode hierna ook daadwerkelijk waardevolle informatie doorspeelde aan de Duitsers.
In Frankrijk zou Mata Hari haar diensten als spion hierna ook aan de Fransen hebben aangeboden.
Deze rol als dubbelspion zou haar op den duur fataal worden.
Zowel de Duitsers als de Fransen wantrouwen de danseres.
Na een tip van Scotland Yard besluiten de Fransen om Mata Hari zeer goed in de gaten te houden.
Op 13 februari 1917 wordt ze in Parijs gearresteerd nadat de Fransen een Duits codebericht onderschept hebben met de tekst ‘Agent H 21 is gaan kuren’.
Kort daarvoor heeft Mata Hari haar intrek genomen in het Franse kuuroord Vittel.
De Fransen menen genoeg bewijst te hebben dat het hier om de Nederlandse danseres gaat. Nederland dient na de arrestatie tevergeefs een gratieverzoek in.
Enkele maanden voor haar arrestatie werd de danseres in Engeland al drie dagen verhoord door de Britse geheime dienst MI5.
Ze legde toen geen bekentenis af over het feit dat ze zou spioneren voor de Duitsers, maar gaf wel aan te hebben gespioneerd voor de Fransen.
Na een kort proces wordt Mata Hari in 1917 in Frankrijk ter dood veroordeeld. In het vonnis wordt gesteld dat ze zich schuldig heeft gemaakt aan hoogverraad wegens spionage voor de Duitsers.
Een vuurpeloton voltrekt het vonnis op 15 oktober 1917 op een oefenterrein vlakbij het fort van Vincennes.
De laatste woorden van de beroemde danseres zouden zijn geweest:
“Dood is niets, leven trouwens ook niet.
Sterven, slapen, overgaan in niets, wat maakt het uit?
Alles is een illusie.”
Na haar dood zorgt de vele publiciteit die aan haar leven en dood wordt gegeven er voor dat Mata Hari wereldberoemd wordt.
Langere tijd gaan er ook nog geruchten rond dat Mata Hari in werkelijkheid nog leeft.
Volgens deze legende durfden de mannen van het vuurpeloton het vuur niet te openen omdat de dansers kort voor de executie haar mantel openden en haar lichaam toonde.
In Mata Hari’s geboorteplaats Leeuwarden is een standbeeld van de danseres te vinden.
De afgelopen decennia zijn er ook verschillende films over haar leven gemaakt, zoals in 1932 met in de hoofdrol Greta Garbo en in 1984 met Sylvia Kristel.
De Britse geheime dienst MI5 opende in 1999 enkele van haar archieven, waaruit blijkt dat de effectiviteit van Mata Hari als spionne voor de Duitsers zeer gering moet zijn geweest.
Honderd jaar na haar dood was in het Fries Museum de grootste Mata Hari-tentoonstelling ooit te zien.
Aan de hand van persoonlijke bezittingen, foto’s, plakboeken, brieven en militaire dossiers ontmoette je Margaretha Zelle, het meisje achter de iconische Mata Hari.
Je reisde met haar mee van haar geboortestad Leeuwarden naar Nederlands-Indië, waar het noodlot haar achtervolgde.
Beleefde haar glorieuze opkomst in de danstheaters van Parijs en ontdekte het web vol van intriges waar ze tijdens de Eerste Wereldoorlog in verstrikt raakte.
Maar liefst 92.781 bezoekers bezochten Mata Hari: de mythe en het meisje.
Het was daarmee een van de meest succesvolle tentoonstellingen in de geschiedenis van het museum.
De relatief jonge bezoekers waren erg enthousiast over de theatrale presentatie en ook in de (internationale) pers kreeg de expositie veel aandacht.
